सामाजिक लोकतन्त्र र सामाजिक न्याय
नेपाल जस्तो बहुजातीय, बहुधार्मिक, बहुभाषिक र बहुसाँस्कृतिक एवं भौगोलिक विविधता युक्त भएको देशमा असमानता र असहमतिहरूको प्रकोप सामान्यतय हुन्छ र हो पनि । यसैको चिरफार गरिने एकमात्र सुत्रधारको औजार/अस्त्र नै सामाजिक लोकतन्त्र र सामाजिक न्यायमा आधारित समावेशी लोकतन्त्रको शासन व्यवस्था हो । ऐतिहासिक रूपमा, नेपालमा विभिन्न जाति, संस्कृति र भाषाका समूहहरूको विचमा सधैं प्रतिस्पर्धा र टकरावको स्थिति रहँदै आएको तितो यथार्थ छ । यी असमानताका कारण द्वन्द्व, बिद्रोह र अशान्ति निम्त्याउने जोखिम सधैं भोग्दै आइरहेको छ । यी यस्ता गतिबिधि, क्रियाकलाप र यसलाई नियन्त्रण गर्न र समाजमा स्थिरता ल्याउन, सामाजिक न्याय र सामाजिक लोकतन्त्रको अवधारणा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । नेपालमा सामाजिक लोकतन्त्र र सामाजिक न्यायको आधारस्तम्भ नै समावेशी लोकतन्त्र हो । समावेशिता सहभागी मुलक प्रतिनिधित्व मात्र नभएर हरेक मानिसको वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय र लैंगिक समानताको अधिकारभित्र रहेका सामाजिक, साँस्कृतिक, धार्मिक तथा भाषिक अधिकारको सुनिश्चिता गराउनु हो ।
सामाजिक लोकतन्त्रको भूमिका
सामाजिक लोकतन्त्र भनेको लोकतान्त्रिक प्रणालीमा सामाजिक न्यायको सन्देश समाहित गर्नु हो । यसभित्र मानिसको आधारभूत रुपमा रहेका राजनीतिक प्रक्रिया र सामाजिक नीतिहरूले जनताको वास्तविक इच्छालाई समेट्नुपर्छ र समेटिएको हुन्छ । नेपालको सन्दर्भमा, सामाजिक लोकतन्त्रले बहुजातीय, बहुधार्मिक, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक समाजलाई एकसाथ ल्याउन मद्दत गर्नेछ ।
सामाजिक लोकतन्त्रको एक महत्वपूर्ण पक्ष भनेको समावेशीता हो । यसले सबै जाति, लिंग, क्षेत्र र वर्गका मानिसहरूलाई राजनीतिक प्रक्रियामा समावेश गर्नुपर्ने कुरामा जोड दिन्छ र प्रतिनिधित्वको सुनिश्चित गर्दछ । जब सबै वर्गका मानिसहरूको आवाज र हक समेटिन्छ, तब लोकतान्त्रिक प्रक्रिया अधिक न्यायसंगत र प्रभावकारी हुन्छ । यसले राजनीतिक अस्थिरता र द्वन्द्वको सम्भावना कम गर्दछ र सामाजिक सदभावको विकासमा टेवा पुर्याउने गर्दछ ।
नेपालको सन्दर्भमा सामाजिक न्याय र लोकतन्त्र
नेपालको संविधान २०७२ ले सामाजिक न्याय र लोकतन्त्रलाई एक साथ स्थापित गर्ने प्रयास गरेको छ । यसले विविधता र समानता सुनिश्चित गर्ने उद्देश्य राखेको छ । संविधानले स्थानीय निकायदेखि लिएर राष्ट्रिय स्तरसम्म प्रतिनिधित्वको व्यवस्था गरेको छ, जसले सबै समुदायका मानिसहरूलाई राजनीतिक प्रक्रियामा संलग्न गर्न मद्दत पुर्याउँछ ।
तर, यस अवधारणाको कार्यान्वयनमा विभिन्न चुनौतीहरू पनि रहेका छन् । जातीय र सांस्कृतिक भेदभाव, आर्थिक असमानता र राजनीतिक अस्थिरताका कारण सामाजिक न्यायको सिद्धान्तलाई वास्तविकता बनाउने चुनौतीहरू छन् । यसलाई समाधान गर्न सरकार र समाजका सबै पक्षहरूलाई मिलेर काम गर्न आवश्यक छ ।
सामाजिक लोकतन्त्र भन्नाले लोकतान्त्रिक सिद्धान्त र प्रक्रियासँगै सामाजिक न्याय र समानताको प्रवर्धनलाई बुझिन्छ । यसमा राजनीतिक अधिकार, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र आर्थिक अवसरको समानता सुनिश्चित गर्ने प्रयास समावेश हुन्छ । सामाजिक लोकतन्त्रले सबै समुदाय र वर्गका व्यक्तिहरूको आवाज र सहभागितालाई महत्त्व दिन्छ, जसले एक समावेशी र न्यायपूर्ण समाजको निर्माणमा मद्दत गर्छ ।
सामाजिक लोकतन्त्र एक राजनीतिक सिद्धान्त हो जसले लोकतान्त्रिक प्रक्रिया र सामाजिक न्यायको अवधारणालाई समाहित गर्दछ । यसले एक समावेशी र समान समाजको निर्माणमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ, जसमा सबै समुदायका व्यक्तिहरूलाई समान अवसर र अधिकारहरू प्राप्त गर्छन् । सामाजिक लोकतन्त्रको अवस्था विभिन्न देशहरूमा भिन्न-भिन्न रूपमा देखिन्छ पंतिकारले नेपालको सवालमा उठान भएका केहि प्रमुख पक्षहरूलाई तल उल्लेख प्रयत्न गरिएको छ:
राजनीतिक प्रक्रिया
सामाजिक लोकतन्त्रमा आवधिक निर्वाचन, स्वतन्त्र मिडिया/प्रेस स्वतन्त्र, वाक स्वतन्त्र र बहुदलीय प्रणालीको महत्त्व हुन्छ । यसका लागि नागरिकहरूको सक्रिय सहभागिता र नागरिक अधिकारहरूको संरक्षण आवश्यक छ । नेपाल जस्तो देशमा, यस अवधारणाको कार्यान्वयन चुनौतीपूर्ण छ तर नेपालको संविधान २०७२ ले यसलाई महत्व दिएको छ भने अहिले कार्यन्वयनले अवधि भएकोले परिक्षणको अवस्थामा रहेको छ ।
सामाजिक न्याय
सामाजिक लोकतन्त्रले भेदभाव हटाउने र सबै समुदायका वर्गका मानिसहरूको लागि समान अवसर सुनिश्चित गर्ने उद्देश्य राख्छ । यसमा शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा र रोजगारीका अवसरहरूको समान पहुँच महत्त्वपूर्ण छ । नेपालमा विभिन्न जाति र समुदायका बीचमा असमानताको खाडललाई कम गर्न यो अत्यावश्यक छ ।
अर्थतन्त्र
सामाजिक लोकतन्त्रमा आर्थिक नीतिहरूले समाजको समृद्धि र सामाजिक सुरक्षा सुनिश्चित गर्नुपर्ने हुन्छ । यसमा करको नीति, लोक कल्याणकारी योजनाहरू र समावेशी विकासका कार्यक्रमहरू महत्त्वपूर्ण हुन्छन् । नेपालमा, अर्थतन्त्रका क्षेत्रहरूमा सुधार र समान वितरणको आवश्यकता छ । अहिले नेपालको अर्थतन्त्र सामन्तवादबाट पूंजीवाद उन्मुख अर्थतन्त्रमा केन्द्रित रहेको छ भने नेपालको माटोलाई सुहाउँदो अर्थतन्त्र बनाउन सामाजिक लोकतन्त्रमा आधारित समाजवाद उन्मुख अर्थतन्त्रको आवश्यकता छ ।
संस्कृति र विविधता
सामाजिक लोकतन्त्रले विभिन्न सांस्कृतिक र जातीय समूह वा समुदायहरूको समानता र सम्मानको मूल्यलाई मान्यता दिन्छ । नेपालमा, बहुसांस्कृतिक, बहुधार्मिक, बहुभाषिक र बहुजातीय समाजमा यस अवधारणाको प्रभावकारी कार्यान्वयनले सामाजिक सद्भाव र सहिष्णुता कायम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । सामाजिक लोकतन्त्रको कार्यान्वयनमा धेरै चुनौतीहरू रहेका छन्, जस्तै भ्रष्टाचार, राजनीतिक अस्थिरता र सामाजिक असमानता, जातीय असहमति लगायत विविध विषयका यी समस्याहरूले समावेशीता र न्यायको सिद्धान्तलाई कमजोर पार्न सक्ने चुनातीहरु हुन ।
सामाजिक न्यायको महत्त्व
सामाजिक न्याय भनेको प्रत्येक व्यक्तिलाई समान अवसर र अधिकार दिनु हो । यसमा जाति, लिंग, आर्थिक अवस्था र अन्य सामाजिक तत्वका आधारमा कुनै प्रकारको भेदभावको निषेध गर्नु आवश्यक छ । नेपालमा विभिन्न जाति र समुदायका बीचमा रहेको असमानताको खाडललाई कम गर्न सामाजिक न्यायको आवश्यक छ । यसले सबै समुदायका सदस्यलाई समान अवसर, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवामा पहुँच र रोजगारीको अवसर उपलब्ध गराउँछ ।
सामाजिक न्यायको कार्यान्वयनले मानिसहरूको जीवनस्तर सुधार्न मात्र होइन, सामाजिक एकता र सद्भावलाई पनि प्रोत्साहित गर्दछ । जब विभिन्न समुदायगत समूहका व्यक्तिहरूलाई समान अवसर र अधिकार दिन्छ, तब तिनीहरू बीचको असमानता र द्वन्द्व कम वा न्यूनीकरण गर्छ, जसले समग्रमा दिगो शान्ति र स्थिरता ल्याउँन मद्दत गर्दछ ।
जसले समाज वा राष्ट्रमा रहेको भेदभाव, असमानता र अन्यायलाई हटाउँछ । यसमा जाति, लिंग, धर्म, आर्थिक अवस्था र अन्य सामाजिक पहिचानका आधारमा कुनै भेदभावको निषेध गर्नु, प्रत्येक व्यक्तिलाई समान र निष्पक्ष व्यवहार गर्ने र समाजका सबै सदस्यहरूको लागि जीवनको गुणस्तर सुधार्नका लागि आवश्यक सर्तहरू प्रदान गर्नु समावेश हुन्छ । सामाजिक न्यायको मुख्य उद्देश्य एक समावेशी र समान समाजको निर्माण गर्नु हो, जहाँ सबै समुदाय वा वर्गका व्यक्तिहरूको आवाज सुन्न सकिन्छ र उनीहरूको हक र चासोहरूको संरक्षण गर्ने गरिन्छ ।
सामाजिक न्यायको अवस्था
सामाजिक न्याय भनेको सबै व्यक्तिहरूलाई समान अवसर र अधिकार सुनिश्चित गर्ने प्रक्रिया हो, जसले भेदभाव र असमानता हटाउनमा मद्दत गर्दछ। यसको अवस्था विभिन्न सन्दर्भहरूमा भिन्न हुन्छ र यसका केहि प्रमुख पक्षहरू निम्नलिखित छन्:
वैधानिक संरचना
सामाजिक न्यायको आधार कानूनी संरचना हो । सामाजिक न्याय विधिको शासनको एक आधारभूत संरचना हो । नेपालमा नेपालको संविधानले सामाजिक न्यायलाई महत्त्वपूर्ण स्थान दिएको छ र विविध जाति, लिंग, क्षेत्र र वर्गका अधिकारहरूको रक्षा गर्ने व्यवस्था गरेको छ । तर, यिनका कार्यान्वयनमा गम्भीर चुनौतीहरू रहेका छन् ।
समान अवसर
सामाजिक न्यायको एउटा महत्वपूर्ण पक्ष भनेको समान अवसरको सुनिश्चितता हो । शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीका क्षेत्रमा समान अवसरको अभावले धेरै समुदायलाई असमानता र गरिबीमा थिलथिलो पार्न सक्छ । नेपालमा विशेषगरी महिलाहरू, आदिबासी जनजातिहरू, मधेशी, दलित लगायत पिछडिएका समुदाय र अन्य सीमान्तकृत र अल्पसंख्यक कमजोर समुदायहरू यसमा बढी प्रभावित छन् ।
सामाजिक समावेशिता
सामाजिक न्यायले विविधता र समावेशितालाई प्राथमिकता दिन्छ । नेपालको बहुजातीय र बहुसांस्कृतिक संरचनामा सबै समूहलाई समावेश गर्ने प्रक्रिया अझै कमजोर रहेको छ । राजनीतिक र सामाजिक स्थिरताको लागि यो अत्यावश्यक छ ।
आर्थिक असमानता
सामाजिक न्यायका लागि आर्थिक समृद्धि र समान वितरण महत्त्वपूर्ण छन् । नेपालमा, आर्थिक असमानता ठूलो समस्या हो, जसले विभिन्न समुदायका बीचमा संघर्ष र असन्तोषलाई जन्म दिएको छ र समस्या भोगिरहेको पनि छ । सामाजिक न्यायको कार्यान्वयनमा प्रमुख चुनौतीहरूमा राजनीतिक अस्थिरता र संस्थागत, नीतिगत र तहगत रहेका भ्रष्ट्राचारलाई नियन्त्रण गर्न नसक्नु कमजोरीहरू समावेश छन् । यी समस्याहरूले सामाजिक न्यायका सिद्धान्तलाई कमजोर पार्न सक्छ र नागरिकहरूको विश्वास घटाउन सक्छ । सामाजिक परिवर्तनको आवश्यकता नै सामाजिक न्यायको अवस्था सुधार्नका लागि जागरूकता र शिक्षाको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ । विभिन्न समूहका बीचमा समानता र सहिष्णुता विकास गर्नका लागि समाजका सबै पक्षहरूलाई सक्रियता देखाउनु आवश्यक छ ।
अन्ततः सामाजिक लोकतन्त्रको अवस्था अझै पनि चुनौतीपूर्ण छ, तर यसका मूल तत्वहरू समानता, न्याय, र समावेशिता सुनिश्चित गर्नका लागि निरन्तर प्रयास आवश्यक छ । नेपाल जस्तो विविधतायुक्त देशमा, सामाजिक लोकतन्त्रको सफल कार्यान्वयनले शान्ति, स्थिरता, र विकासको लागि आधार तयार पार्न सक्छ । सामाजिक न्यायको अवस्था अझै पनि चुनौतीपूर्ण छ, तर यसलाई सुधार्नका लागि निरन्तर प्रयास र संलग्नता आवश्यक छ । नेपालमा सामाजिक न्यायको सुदृढीकरणले समग्र विकास, शान्ति र स्थिरता सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्नेछ ।
नेपालमा असमानता र असहमतिहरूलाई न्यूनीकरण गर्न सामाजिक न्याय र सामाजिक लोकतन्त्रको अवधारणा अनिवार्य छ । यी सिद्धान्तहरूले एक समावेशी लोकतन्त्रको आधार तयार पार्छन्, जसले समग्रमा शान्ति र स्थिरता सुनिश्चित गर्न मद्दत गर्दछ । नेपालको लोकतन्त्रमा सामाजिक लोकतन्त्र र सामाजिक न्याय लोकतन्त्रको आधारभूत आवश्यकता बनेको छ । नेपाल जस्तो विविधता युक्त देशमा सामाजिक लोकतन्त्र र सामाजिक न्यायको बहस र संवाद हुन जरुरत छन् । जब सबै समुदायका मानिसहरूलाई समान अधिकार र अवसर दिइन्छ, तब मात्रै नेपालले आफ्नो पूर्ण क्षमतामा विकास गर्न सक्छ र एकजुट समाजको निर्माण गर्न सक्छ । सामाजिक न्याय र सामाजिक लोकतन्त्रको प्रवर्धन गरेर नेपाल एक उज्यालो भविष्यतर्फ अगाडि बढ्न मार्ग निर्देश गर्न सक्छ । नेपाल जस्तो बहुधार्मिक, बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक एवं भौगोलिक विविधता युक्त देशमा सामाजिक लोकतन्त्र र सामाजिक न्याय नै उत्तम शासन व्यवस्था रहने छ ।
सेतेमान तामाङ
नेपाल तरुण दल, केन्द्रीय सदस्य
