हरित क्रान्तिको सुरुवात कसरी भएको थियो ?
हरित क्रान्ति कृषि क्षेत्रमा भएको एउटा महत्वपूर्ण अभियान हो, जसले परम्परागत खेती प्रणालीलाई आधुनिक प्रविधि र उन्नत प्रविधियुक्त खेती प्रणालीमा रूपान्तरण गर्‍यो। यसको सुरुवात १९४० को दशकमा मेक्सिकोबाट भएको हो, र यसले विश्वव्यापी खाद्यान्न संकट समाधान गर्ने उद्देश्य राखेको थियो।

हरित क्रान्तिको पृष्ठभूमि

१९३० र १९४० को दशकमा :
. विश्वभरि जनसंख्या तीव्र रूपमा बढिरहेको थियो, जसका कारण खाद्यान्नको माग आपूर्तिभन्दा धेरै बढी थियो।
. धेरै विकासशील देशहरू भोकमरी र कुपोषणको चपेटामा थिए।
. कृषि उत्पादन परम्परागत विधिमा आधारित थियो, जसले सीमित उत्पादन मात्र दिन्थ्यो।
मेक्सिकोमा भने गहुँ उत्पादनको अभाव र खाद्य संकट तीव्र हुँदै थियो। यसै अवस्थामा हरित क्रान्तिको सुरुवात गरिएको थियो।

सुरुवात कसरी भयो :
हरित क्रान्तिको सुरुवातको प्रमुख श्रेय अमेरिकी कृषि वैज्ञानिक डाक्टर नर्मन बोरलॉगलाई दिइन्छ, जसले उन्नत जातको गहुँको बीउ विकास गरेर पहिलोपटक यसको सफल परीक्षण गरे।
१. मेक्सिकोको गहुँ उत्पादन सुधारस्
. सन् १९४३ मा, नर्मन बोरलॉग र उनको टोलीले मेक्सिकोमा गहुँको उत्पादन बढाउन अनुसन्धान थाले।
. उनले बौने गहुँको जात ९मधबचा धजभबत खबचष्भतथ० विकास गरे, जुन रोगप्रतिरोधी थियो र बढी उत्पादन दिन्थ्यो।

. उन्नत खेती प्रणाली, मल, र सिंचाइ प्रणालीको प्रयोगले गहुँ उत्पादन तीव्र रूपमा बढ्न थाल्यो।
. सन् १९५० सम्ममा, मेक्सिको गहुँ उत्पादनमा आत्मनिर्भर बन्यो र खाद्यान्न निर्यात गर्न सक्षम भयो।

प्रमुख तत्वहरू
हरित क्रान्तिको सुरुवात निम्नलिखित प्रमुख आधारहरूमा भएको थियो :

१. उन्नत जातको बीउबिजन:
. नर्मन बोरलॉगले बौने गहुँको उन्नत जात विकास गरे, जुन कम उचाइको भएकाले हावाहुरी वा वर्षाले असर गर्थेन।
. चामल उत्पादनका लागि उन्नत जात पनि पछि विकास गरियो।

२. रासायनिक मल र कीटनाशकको प्रयोग :
. माटोको उर्वराशक्ति बढाउन र बालीलाई कीराको क्षतिबाट जोगाउन मल र कीटनाशक प्रयोग गरियो।

३ सिंचाइ व्यवस्थापन :
. आधुनिक सिंचाइ प्रणालीको विकास गरी पानीको उचित उपयोग गरियो।

४ यान्त्रिकरण :
. ट्र्याक्टर, थ्रेसर, र अन्य कृषि उपकरणहरूको प्रयोगले खेतीलाई द्रुत र प्रभावकारी बनायो।

५ वैज्ञानिक अनुसन्धानको विकास :
. कृषि अनुसन्धान र प्रयोगशालाहरूमा ठूलो लगानी भयो।

हरित क्रान्ति मुख्य रूपमा खाद्यान्न उत्पादनमा केन्द्रित थियो, तर यसको प्रभावले पशुपालन क्षेत्रमा पनि सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको थियो। हरित क्रान्तिको कारण कृषि उत्पादनमा भएको वृद्धि र आधुनिक प्रविधिको प्रयोगले पशुपालनको प्रचलनलाई सुधार्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। पशुपालनमा हरित क्रान्तिले निम्न क्षेत्रहरूमा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा योगदान पुर्‍याएको थियोस्

१. पशुको आहारको सुधार (Animal Feed)

हरित क्रान्तिले अनाज र चारा बालीहरूको उत्पादनमा वृद्धि गर्‍यो।
. धान, गहुँ, मकै लगायतका बालीनालीहरूको अवशेष ९जस्तै, पराल र डँठ० पशुको आहारका लागि प्रशस्त मात्रामा उपलब्ध हुन थाल्यो।
. चारा उत्पादनका लागि छुट्टै जमिनमा खेती गर्ने अभ्यास पनि सुरु भयो।

२. दुग्ध उत्पादनमा वृद्धि (Dairy Production)
हरित क्रान्तिको प्रभावले पशुपालनलाई व्यवसायिक बनाउन मद्दत पुर्‍यायो।
. पोषणयुक्त चारा उपलब्ध भएकाले गाई, भैंसी, र बाख्राको दूध उत्पादनमा वृद्धि भयो।

. आधुनिक प्रजनन प्रविधिहरू ९जस्तै, कृत्रिम गर्भाधान० को प्रयोगले उन्नत नस्लका दुधालु पशुहरूको विकास भयो।

३. उन्नत प्रजातिका पशुहरू(Improved Breeds)

हरित क्रान्तिको सिद्धान्तमा आधारित अनुसन्धानले पशुको उन्नत प्रजाति विकास गर्न प्रेरित गर्‍यो।
. उन्नत जातका गाई, भैंसी, र बाख्राहरू पाल्न थालियो, जसले कम खर्चमा बढी उत्पादन दिन सक्छ।
. उदाहरणस् होल्स्टिन गाई र मुर्रा भैंसीजस्ता नस्लहरू धेरै देशमा लोकप्रिय भए।

४. पशु औषधि र स्वास्थ्य सेवा
हरित क्रान्तिले पशु स्वास्थ्य सेवा र औषधि उत्पादनमा समेत प्रभाव पारेको थियो।
. पशुहरूको रोग नियन्त्रणका लागि आधुनिक औषधिहरूको विकास भयो।
. पशुहरूको खोप अभियान र स्वास्थ्य परीक्षण जस्ता कार्यक्रमहरू अघि बढे।

५. मल उत्पादन र माटोको उर्वरता
हरित क्रान्तिले पशुपालन र खेतीबीचको सम्बन्धलाई बलियो बनायो।
. पशुपालनबाट उत्पादित गोबर र जैविक मलले खेतको उर्वराशक्ति बढायो।
. खेतमा मल उपलब्ध हुँदा चारा उत्पादन अझ प्रभावकारी हुन थाल्यो।

६. कृषि–पशुपालनको एकीकृत प्रणाली
हरित क्रान्तिले एकीकृत कृषि प्रणालीको अवधारणा अघि सारेको थियो।
. खेती र पशुपालनलाई सहअस्तित्वमा सञ्चालन गर्ने अभ्यासले किसानहरूको आम्दानी वृद्धि गर्‍यो।
. चारा उत्पादनका लागि खेती गरिएको बालीनालीले पशुपालनलाई सहयोग पुर्‍यायो।

७. पोल्ट्री र मासु उत्पादनमा प्रभाव
हरित क्रान्तिको प्रभावले पोल्ट्री उद्योग र मासु उत्पादनमा समेत परिवर्तन ल्यायो।
. उन्नत आहार र प्रजनन प्रविधिले कुखुराबाट अण्डा र मासु उत्पादनमा उल्लेखनीय वृद्धि गर्‍यो।
. अन्य मासु उत्पादनका लागि पनि उन्नत प्रजातिका जनावरहरूको पालन सम्भव बनायो।

८. आधुनिक प्रविधिको प्रयोग
हरित क्रान्तिको प्रभावले पशुपालनमा आधुनिक प्रविधि भित्र्यायो।
. दूध दुहुनका लागि मेसिन, चारा काट्नका लागि उपकरण, र पशुको स्वास्थ्य जाँचका लागि अत्याधुनिक उपकरण प्रयोग गर्न थालियो।
. पशु फार्महरूको व्यवसायिक व्यवस्थापन सम्भव भयो।

नेपालमा हरित क्रान्तिको प्रभाव पशुपालनमा
नेपालमा पनि हरित क्रान्तिको प्रभावले पशुपालन क्षेत्रलाई सुधार गर्न मद्दत गर्‍यो।
परम्परागत चरिचरन प्रणालीलाई व्यवस्थित गर्दै आधुनिक फार्मिङ अभ्यासको विकास।
उन्नत नस्लका गाई, भैंसी, बाख्रा, र कुखुरा पाल्न थालेका किसानहरूको संख्या बढ्दै गयो।
दुग्ध उत्पादनमा वृद्धिस् नेपाल दुग्ध उत्पादनमा आत्मनिर्भर बन्नतर्फ उन्मुख भयो।

चुनौतीहरू
यद्यपि हरित क्रान्तिले पशुपालनमा सकारात्मक प्रभाव पारेको भए पनि केही चुनौतीहरू पनि थिएस्
१ अत्यधिक रासायनिक मलको प्रयोगले चारा बालीको पोषण गुणस्तर घट्न सक्ने।
२. साना किसानहरूले आधुनिक प्रविधि र उन्नत प्रजातिहरूलाई अपनाउन कठिनाइ।
३ . एकीकृत प्रणालीको ज्ञानको अभाव।

भारत र पाकिस्तानमा विस्तार
हरित क्रान्ति मेक्सिकोमा सफल भएपछि यसलाई अन्य देशहरूमा विस्तार गरियो।
१. भारत :
. १९६० को दशकमा भारतमा गहुँ र चामल उत्पादनमा सुधार ल्याउन हरित क्रान्ति लागू गरियो।
. पञ्जाब र हरियाणामा आधुनिक बीउबिजन र सिंचाइ प्रणालीको प्रयोगले भारतलाई खाद्यान्न उत्पादनमा आत्मनिर्भर बनायो।

२. पाकिस्तान :

. पाकिस्तानले पनि गहुँ र चामल उत्पादनमा हरित क्रान्तिको सिद्धान्त लागू गर्‍यो।

३. एशिया र अफ्रिकाको अन्य देशहरू :
. फिलिपिन्स, इन्डोनेसिया, र अफ्रिकी देशहरूले हरित क्रान्तिको रणनीति अपनाएर खाद्यान्न उत्पादन सुधार गरे।

हरित क्रान्तिको पहिलो चरणको सफलता
सन् १९६० सम्ममा हरित क्रान्तिले विभिन्न देशहरूमा उल्लेखनीय सुधार ल्यायोस्
. खाद्यान्न उत्पादन दोब्बर र तिगुना भयो।
. भोकमरी र कुपोषणको समस्या कम भयो।

. विकासशील देशहरूले खाद्यान्नमा आत्मनिर्भरता हासिल गर्न थाले।

नर्मन बोरलॉगको योगदान
नर्मन बोरलॉगलाई हरित क्रान्तिको “पिता” मानिन्छ। उनले बाली उत्पादन सुधार गर्न गरेको योगदानका लागि सन् १९७० मा नोबेल शान्ति पुरस्कार प्राप्त गरे।

हरित क्रान्तिको विश्वव्यापी प्रभाव
१ खाद्यान्न उत्पादनमा वृद्धिस् हरित क्रान्तिले भारत, पाकिस्तान, र चीनजस्ता देशहरूमा खाद्यान्नको उत्पादन दरलाई उल्लेखनीय रूपमा बढायो।
२ भोकमरी न्यूनीकरणस् विश्वका धेरै भागहरूमा खाद्यान्नको अभाव कम गर्न मद्दत गर्‍यो।
३ अर्थतन्त्रको सुधारस् कृषि उत्पादनमा वृद्धि भएसँगै कृषि क्षेत्रले धेरै देशहरूको आर्थिक वृद्धिमा योगदान गर्‍यो।
४ पर्यावरणीय समस्यास् रासायनिक मल र कीटनाशकको अत्यधिक प्रयोगले माटोको गुणस्तरमा ह्रास, जल प्रदूषण, र जैविक विविधतामा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ।

नेपालका लागि हरित क्रान्ति

नेपाल कृषि प्रधान देश हो, जहाँ ६५५ भन्दा बढी जनसंख्या कृषि व्यवसायमा निर्भर छ। यद्यपि, आधुनिक प्रविधि र व्यवस्थापनको अभावले कृषि उत्पादन अपेक्षाकृत न्यून छ। नेपालमा हरित क्रान्ति लागू गर्न निम्न बुँदाहरूमा ध्यान दिनुपर्छ :

१. स्थानीय आवश्यकताअनुसारको हरित क्रान्ति
नेपालको विविध भौगोलिक क्षेत्र अनुसार एकीकृत रणनीति आवश्यक छ। तराईमा उच्च उत्पादक बीउबिजन र सिंचाइ प्रणालीको विकास गर्नुपर्छ भने पहाडी क्षेत्रमा प्राङ्गारिक खेती र बहुवर्षीय बालीको प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।

२. सिंचाइ व्यवस्थामा सुधार

नेपालमा करिब ६०५ कृषि जमीनमा सिंचाइको सुविधा छैन। हरित क्रान्तिको लागि साना तथा मझौला सिंचाइ प्रणालीलाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ।

३. उन्नत बीउबिजन र प्राविधिक सहयोग

उन्नत जातका बीउबिजनको प्रयोगले उत्पादनमा सुधार गर्न सकिन्छ। यसका साथै, किसानहरूलाई आधुनिक कृषि प्रविधिको ज्ञान र तालिम प्रदान गर्नु जरुरी छ।

४. प्राङ्गारिक खेती र वातावरणीय सन्तुलन

हरित क्रान्तिले माटो र पानीको गुणस्तरमा असर पुर्‍याउन सक्छ। त्यसैले, नेपालका लागि जैविक मलको प्रयोग, परम्परागत ज्ञानको उपयोग, र प्राङ्गारिक खेतीलाई जोड दिनुपर्छ।

५. कृषि उद्योगको विकास

कृषि उत्पादनलाई उच्च मूल्यका उत्पादनमा रूपान्तरण गर्न कृषि उद्योगमा लगानी बढाउनुपर्छ।

६. नीति तथा वित्तीय सहायता

किसानहरूलाई अनुदान, सहुलियतपूर्ण ऋण, र बजार पहुँच उपलब्ध गराउन सरकारले सहकार्य र उचित नीति बनाउनुपर्छ।
हरित क्रान्ति नेपालजस्तो कृषि(प्रधान देशका लागि ठूलो अवसर हो। नेपालमा हरित क्रान्तिले आधुनिक प्रविधि, उन्नत बीउबिजन, र व्यवस्थित कृषि व्यवस्थापनमार्फत कृषि उत्पादनमा सुधार गर्न सक्छ। यहाँ नेपालका लागि हरित क्रान्तिले पार्न सक्ने प्रमुख सकारात्मक प्रभावहरू प्रस्तुत गरिएका छन्स्

१. खाद्यान्न उत्पादनमा वृद्धि
नेपालमा खेती योग्य जमीनको ठूलो हिस्सा परम्परागत खेतीमा निर्भर छ। हरित क्रान्तिको माध्यमबाटस्
. उन्नत बीउबिजन र आधुनिक प्रविधिको प्रयोगले बाली उत्पादन दोब्बर वा तीन गुना हुन सक्छ।
. नेपालले आयातमा निर्भरता घटाएर आत्मनिर्भरता हासिल गर्न सक्छ।

२. भोकमरी न्यूनीकरण
खाद्यान्नको आपूर्ति बढेपछि :
. दुर्गम क्षेत्रहरूमा खाद्य अभाव कम गर्न सकिन्छ।
. सस्तो मूल्यमा खाद्यान्न उपलब्ध गराउन सकिन्छ, जसले जनताको पोषण स्तर सुधार गर्छ।

३. ग्रामीण रोजगारीको सिर्जना
हरित क्रान्तिले कृषि क्षेत्रमा नयाँ प्रविधि र व्यवसायिकता भित्र्याउँदास्
. किसानलाई थप रोजगारीको अवसर दिन्छ।
. कृषि उत्पादकत्व बढेसँगै अन्य सहायक उद्योगहरू ९जस्तै, खाद्य प्रशोधन उद्योग, कृषि उपकरण उद्योग० को विकास सम्भव छ।

४. ग्रामीण विकास
कृषिमा प्रविधि र व्यवस्थापन सुधारसँगैस्
. ग्रामीण क्षेत्रको आर्थिक समृद्धि हुनेछ।
. सिंचाइ, यातायात, र विद्युतीकरणजस्ता पूर्वाधारमा लगानी बढ्नेछ।

५. कृषिमा व्यवसायिकरण र निर्यात सम्भावना

परम्परागत आत्मनिर्भर कृषि प्रणालीलाई आधुनिक व्यवसायिक प्रणालीमा रूपान्तरण गर्न मद्दत मिल्नेछ।
. अधिक उत्पादन हुने कृषि वस्तुहरूको निर्यात गर्न सकिनेछ।
. नेपालको उत्पादनहरू ९जस्तै, जैविक चिया, अलैंची, अदुवा० अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धात्मक बनाउन सकिन्छ।

६. सिंचाइ प्रणाली र पानीको सदुपयोग
हरित क्रान्तिको एक प्रमुख पक्ष भनेको सिंचाइ व्यवस्थापन हो।
. नेपालमा वर्षात्मा निर्भर खेतीको विकल्प खोज्न आधुनिक सिंचाइ प्रणालीले सहयोग पुर्‍याउँछ।
. साना तथा मझौला सिंचाइ परियोजनाहरूबाट किसानहरूले सहज उत्पादन गर्न सक्नेछन्।

७. प्रविधि हस्तान्तरण र दक्षता वृद्धि
हरित क्रान्तिको माध्यमबाट :
. किसानहरूलाई आधुनिक कृषि प्रविधिको ज्ञान र तालिम प्रदान गर्न सकिन्छ।
. ट्र्याक्टर, थ्रेसर, र अन्य उपकरणहरूको प्रयोगले उत्पादन प्रक्रिया छिटो, सस्तो, र सहज बनाउँछ।

८. कृषि उत्पादकत्वमा विविधता
हरित क्रान्तिले केवल गहुँ वा चामलजस्ता बालीमै नभई तरकारी, फलफूल, र औषधिजन्य वनस्पतिहरूको उत्पादन बढाउन मद्दत गर्दछ।
. यसले कृषिमा विविधता ल्याएर किसानहरूको आम्दानी बढाउँछ।

९. आर्थिक समृद्धि र गरिबी न्यूनीकरण
कृषिमा भएको सुधारले :
,कृषिमा आधारित जनसंख्याको आम्दानी बढाउँछ।
. राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा कृषिको योगदान बढ्न सक्छ।

१०. सामाजिक रूपान्तरण
हरित क्रान्तिको माध्यमबाट कृषिमा आधारित ग्रामीण समाजलाईस्
. आत्मनिर्भर, आधुनिक, र प्राविधिक समाजमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ।
.ग्रामीण युवाहरूलाई रोजगारका लागि विदेश जानुपर्ने बाध्यता कम हुन्छ।

११. जलवायु अनुकूलन र टिकाउ खेती
नेपालको जटिल भौगोलिक बनावट र जलवायु परिवर्तनका प्रभावलाई सम्बोधन गर्नस्
. हरित क्रान्तिले जलवायु(मैत्री प्रविधिको विकासमा सहयोग पुर्‍याउँछ।
. जैविक र दिगो कृषि प्रणालीलाई सँगै अघि बढाउन मद्दत गर्छ।

अनत्यमा
नेपालका लागि हरित क्रान्तिले केवल उत्पादन बढाउने साधनमात्र होइन, दिगो विकास, ग्रामीण समृद्धि, र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउने अवसर दिन सक्छ। तर, यसलाई सफल बनाउन स्थानीय आवश्यकता, स्रोत साधन, र वातावरणीय सन्तुलनलाई मध्यनजर गरी योजना बनाइनुपर्छ।
“हरित क्रान्ति नेपालका लागि खाद्य सुरक्षाको मात्र उपाय होइनस यो दिगो कृषि र सामाजिक रूपान्तरणको मार्गदर्शन पनि हो।”

सुशील अर्याल

पशु चिकित्सक ,रुपा गाउँपालिका ,कास्की